Albert Zholi
Dashuria Njerëzore
Dashuria njerëzore është një zjarr, një parajsë, një skëterrë, ku banojnë gëzimi, dhimbja dhe pendimi i hidhur.
Kjo thënie e Baurnefeldit më ishte ngulitur thellë në mendje atë mbrëmje, kur muaji i qershive kishte paraprirë zhegun e stinës së thatë. Ngula këmbët në qendër të Athinës ("Omonia"), aty ku tetë udhët e qytetit më të vjetër të botës rrjedhin në sheshin "Omonia" si në një amfiteatër real, duke më ngjallur përshtypjen se i paraprija një ndeshjeje ndërkombëshe. Ishte viti 1995 dhe betejës së perëndimit të diellit po i afrohej disfata. Drita kishte nisur të largohej si mikeshë e paftuar, ndërkohë që gjallëria njerëzore ishte si në orët e punës. Njerëzit e ngarkuar me hallet e tyre hallakateshin me njëri-tjetri. Në hapat e nxituar kumbonte dëshira për t’iu larguar turmës drejt qejfeve, halleve, mëkateve, dëshirave, ëndrrave apo ankthpritjeve vajzërore. Gjithfarë ngjyrash dhe racash humane parakalonin aty pari, sikur ishte përgatitur enkas një paradë e tillë për të shuar etjen e dallimeve njerëzore. Dalloheshin tezgaxhinjtë bullgarë vetëm nga flokët e tyre të qethur shkurt tek fjaloseshin për ca dylbi rusë që po tregtoheshin suksesshëm në kthinat e lagjeve. Pikasa maqedonasit me kominoshe pune të spërkatura me gëlqere dhe një turmë afrikanësh me ato rrelat e tyre tërë yndyrë. Grekët binin menjëherë në sy. Indiferentë, të tërhequr, rendnin mes këtij mishmashi racash njerëzore, ku gëlonte frika, misteri, ankthi. Gjithë ajo kupë e gurtë, e stërmadhe, që derdhej më pas nëpër udhë, dukej se dihaste zorshëm.
Në këtë mjegullnajë njerëzore, vetja më dukej i vogël, i imët, i stepur. Ishte hera e parë që në qenien time po rrëzëllente një mendim kaq i papërshtatshëm për tipin dhe dëshirat e mia. Kisha një telepati të çuditshme, sikur kohët përziheshin dhe kujtimet shtriqeshin me realitetin nëpër këto udhë. Nisa të endesha mes njerëzve. Për një moment u shkëputa nga rrethana e ambientit. Hodha sytë rreth e rrotull për t’u orientuar dhe për të qartësuar shikimin. Në ndalesën e autobusit, një burrë i moshuar mbështetej te ndërtesa afër stacionit. Dukej sikur nga momenti në moment ngrehina e tij e plakur do të shembej përdhe. Burri kishte mbathur një këmishë gri të lehtë me një kravatë me ca riga të vogla, që binin në kontrast me fytyrën e tij të dalldisur nga zalisja. Plaku u kërkoi disa herë ndihmë kalimtarëve, por asnjeri nuk denjoi të kthente kokën. Të gjithë vraponin. Flaka nga vetja mëdyshjen dhe stepjen e jashtëvullnetshme që po mundohej të më kaplonte. U afrova te zotëria i vjetër. Ai psherëtinte dhe pa e shkëputur trupin nga muri i godinës pëshpëriste:
- Taksi, taksi.
Kur pashë indiferencën e njerëzve u afrova fare pranë.
- Mund t’ju ndihmoj? - i thashë me përzemërsi.
- Më ndihmo të gjej një taksi, - pëshpëriti ai duke zgjatur drejt meje dorën që i dridhej. Pastaj…
- Nga gjuha dukeni i huaj, shpresoj të paktën të mos jeni shqiptar, - foli me një zë akoma më të zvargur, sikur dilte nga fundi i dheut për të dhënë një amanet. Tashmë filluan të më priteshin edhe mua gjunjët, por nuk e dhashë veten. Re të errëta vërshuan nëpër sytë e mi. Mizëria e njerëzve m’u duk si një dëng i madh bari ngjyrë gri. Ishin ato fjalë që më preknin, më provokonin, më errësonin mendimin. Shtrëngova dhëmbët. Ata kërcitën si një shtrëngim zaresh metalikë brenda një kutie hermetike, për të mbërthyer brenda vetes zhurmën tërsëlluese të inatit tipik shqiptar kur i përçmojnë atdheun. Por i mblodha forcat. Ishte rasti i parë që thura një kompromis kaq të pakëndshëm me veten për të realizuar një gjest fisnik. Bëra sikur nuk e dëgjova shprehjen e fundit.
Edhe kur kërkon ndihmë ky njeri paragjykon dashurinë njerëzore!
I futa krahun dhe të dy u afruam te rruga. Shtrëngimi i krahut sikur e zbuti inatin shqiptar, për t’i lënë vendin e duhur dashurisë njerëzore. Turma e njerëzve te stacioni na hapi rrugën për të parakaluar lirshëm deri te bordura. Vetëm tani turma e njerëzve shprehte habi dhe na kundronte me vëmendje për të pyetur gjoja se ç’kishte ndodhur.
Ngrita dorën. Sakaq te këmbët tona ndaloi një taksi. I moshuari i dha adresën.
- Në lagjen "Pagrati". Rruga…, - fjalët e fundit nuk i kuptova mirë.
- Pagrati?! - mërmërita unë me vete. Nën peshën e kësaj mërmëritjeje që më zvarrej nëpër qenien time si një qenush i përkëdhelur shtëpiak, mendimet më fluturuan larg, aty në atdheun tim, në shtëpinë time, në një bisedë që më kishte bërë kohë më parë se të merrja rrugën e kurbetit xhaxhai im, partizan në Luftën e Dytë Botërore:
Ishte viti 1940. Vit kur lufta italo-greke la gjurmë të thella në historinë e popullit shqiptar dhe atij grek. Kur trupat greke i vunë para trupat italiane dhe ato pak trupa mercenare shqiptare të mobilizuara me forcë u hodhën përkrah trupave greke, këmishëzinjtë e panë punën pisk. Në këtë kohë unë sapo isha larguar nga fronti i luftës dhe po kthehesha në shtëpi. Dy ditë më parë, në grykën e Mezhgoranit, trupat italiane kishin marrë një goditje të fortë nga forcat greke. Nga të dyja palët kishte shumë të vrarë dhe të plagosur. Unë, me një belxhik gjerman në krah, po i bija anës së shpatit të malit për t’u kthyer në Tepelenë. Në rrëpirën e faqes së malit, disa qindra metra larg rrugës automobilistike Uji i Ftohtë –Tepelenë, disa metra larg të ecurit tim në rrugë dhish, pas një ferre dëgjova një rënkim të thellë. Ndalova hapat. Rënkimi erdhi edhe më i thellë në dëgjesën time të vëmendshme. Ndërrova drejtim dhe i rashë ferrës nga prapa, duke marrë belxhikun në dorë gati për të qëlluar. Kur u afrova fare pranë, pashë një ushtar grek të mbuluar me gjak. Kur më pa me belxhik në dorë, gati për të qëlluar, ai më tha në gjuhën e tij:
- Mi mu skotos! (Mos më vrit). Unë nuk e kuptova gjuhën e tij, por nga mënyra se si fliste, nga shprehja që i mori fytyra, sigurisht që kërkonte ndihmë. Kapota i kishte ndërruar ngjyrë. Ishte lulëkuqe. Ula belxhikun në shesh dhe i zbërtheva kapotën. Plumbi i kishte shpuar kofshën e djathtë dhe gjaku vazhdonte ende t’i rridhte. I zbërtheva pantallonat, grisa këmishën time dhe fillova ta pastroja me ujë dhe t’i lidhja plagën. Te vendi ku kishte hyrë plumbi hodha duhan të grirë. Ky ishte ilaçi më i mirë për momentin. I plagosuri mblodhi paksa veten dhe çehrja e fytyrës i mori një nur buzëqeshjeje.
- Efkaristo, efkaristo (faleminderit), -më tha disa herë. Patjetër që më falënderonte. Sytë filluan t’i shkëlqenin nga gëzimi. Në fytyrë filloi t’i lodronte një gëzim ëndërrimtar. Ndoshta kujtonte familjen, të dashurën, miqtë, të afërmit. Në moshë nuk mund t’i kalonte të 22 -23 vjetët. Vinte i gjatë, me trup të rregullt, zeshkan, syzi, flokëzi dhe një hundë të përkulur në majë. Derisa ra mbrëmja, ia pastrova dy-tri herë plagën, i laga buzët me ujë dhe i dhashë nga ajo pak bukë misri me qepë dhe gjizë që kisha me vete. Ai mezi e përtypte bukën dhe unë detyrohesha t’ia lagia me ujë. Kur dielli perëndoi prapa malit dhe nëpër rrugët e dhive nuk shihja asnjë këmbë njeriu, e hodha në krah dhe mora rrugën për në Tepelenë. Mezi ecja. Herë pas here e ulja në tokë dhe ecnim të dy. Krahu i tij rrethonte shpatullat e mia dhe ai ecte me një këmbë. Dukeshim tepër të vetmuar atë natë, ku errësira e malit dhe zhurma e ujit të Vjosës të përcillnin oshëtimën e krismave dhe frikën e ndihnin prita të paparashikuara. Qielli ishte mbuluar me re dhe hëna nuk ishte e zonja as të nxirrte kokën në dritare për të parë simpatizantët e saj apo për të dhënë një përshëndetje dritëdhënëse të paktë në atë natë përpjekjeje, lufte mes jetës dhe vdekjes. Ne ishim shkrirë në një trup, madje gjaku i tij në të njëjtat përmasa kishte ngjyrosur edhe rrobat e mia. Ai mundohej me çdo kusht që të mbante rënkimet e justifikuara të dhembjes. Bënte të pamundurën për të mos më shqetësuar më tej apo për të mos shkaktuar zhurmë, e cila kushedi çfarë pasojash do të na sillte. Nuk e di sa orë ecëm ashtu. Orë që na u dukën muaj. Në të gdhirë mbërritëm te shtëpia e një mikut im në Tepelenë. Lehja përjashta e qenit, duke tendosur vrullshëm, deri në shqyerje, zinxhirët e lidhjes, e bënë të zotin të dilte pa arritur te gardhi.
- Kush është aty? - foli që nga dera e brendshme e shtëpisë miku im.
- Hape Novruz, hape, Zenuni jam.
- Ç’e mirë të solli në këtë orë, mor njeri i mirë? – foli i shqetësuar më shumë me vete Novruzi sesa me ne dhe, duke rregulluar edhe një herë xhaketën në krah, u afrua të hapte derën e oborrit. Sa hapi derën shtangu.
- Futu, ç’pret! - u drejtua bashkëfshatari dhe kapi krahun tjetër të ushtarit grek. Në atë kohë e gjithë familja ishte më këmbë. Novruzi iu drejtua gruas:
- Shpejt ujë të ngrohtë për plagën dhe bukë për të ngrënë, - pastaj filloi të llafoste me mua. Greku nuk na e ndante shikimin. Siç duket iu rizgjua dyshimi i fillimit. Unë, pasi hëngra pak bukë, dola jashtë për të shkuar te një mik i yni, mjek popullor, i cili duhej të hiqte plumbin nga kofsha. Nevruzi me të shoqen filluan të merreshin me ushtarin grek. Unë u ktheva pas dy orësh. Kur u futa brenda në dhomë, greku thuajse u ngrit në të ndenjura nga gëzimi. Nuk e besonte se erdha. Mendonte se po e tradhtoja apo kishim dëshirë ta vrisnim.
- Irthe (erdhe) Zenuni? – më tha duke lotuar. Sa ngushtë e ndjeva veten! Kishte të drejtë. Në këtë dreq lufte çfarë nuk ndodh. Unë isha tre-katër vjet më i madh se ai. U mallëngjeva. Pa dashur dy pika lot më ranë faqeve të rreshkura nga era e malit. Ata lot humbën në rrënjët e qimeve të faqeve të
parruara. Ndërkohë, Serveti, mjeku popullor, filloi nga puna. Nuk mund t’i përshkruaj ato tri orë punë apo luftë që bëri Serveti për të hequr plumbin nga kofsha e ushtarit grek. Shpesh ai na thoshte emrin: Janaqis Kazanopulos. Mezi ia mësova emrin dhe më vonë, në një letër cigareje, i shkrova emrin, mbiemrin dhe lagjen ku banonte në Athinë. Banonte në një nga lagjet më të vjetra të Athinës, në lagjen "Pagrati". Siç duket, kishte frikë mos vdiste dhe nuk e merrnin vesh të shtëpisë. Gjithmonë nxirrte nga gjoksi fotografinë e një vajze dhe e kundronte si fëmijë. Si duket ishte e dashura. Edhe kur Serveti filloi të hiqte plumbin nga kofsha, ai nxori fotografinë nga gjoksi dhe e mbështeti te faqja e djathtë. Në ato orë përpjekjeje ai forcën e gjente tek ajo fotografi, që për ato tri orë kushedi sa lot dhe kripë loti mori përsipër. Tek ajo fotografi ai ndoshta gjente qetësinë, forcën, kënaqësinë, shpresën. Kur Serveti me pincën në dorë i tregoi plumbin e nxjerrë nga kofsha, ai bërtiti nga gëzimi:
- Mana mu. Efkaristo megalo alivanos (Nëna ime! Faleminderit shqiptar i madh) - dhe puthi fotografinë e së dashurës. Në shtëpinë e Novruzit, Jani qëndroi 10 ditë. Pasi e mori veten dhe gjendja ishte qetësuar, ai u nis për në atdhe. Nuk mund t’i harroj lotët e tij. Me mijëra herë më tha të shkruaja adresën dhe t’i mbaja mend emrin.
- Ine orea onoma. Janaqis, Janaqis Kazanopulos. Efkaristo, ekato fores efkaristo. Iseste me megali kardhja (Njëqind herë faleminderit! Jeni me zemër të madhe), - na thoshte me qindra herë. Edhe gjatë rrugës ai e ktheu dhjetëra herë kokën prapa, duke na përshëndetur me tundjen e dorës në ajër dhe më pas duke e afruar te buzët. Tani që do të shkosh në Athinë, po pate mundësi shih një herë se ndoshta e gjen nëse rron, - më pati thënë xhaxhai 84-vjeçar.
Isha zhytur i gjithi në meditime kur taksixhiu u nis. Minutat e para isha në botën time, ndërsa instinktivisht zotërisë fillova t’i fërkoja ballin, shpatullat… Ai psherëtinte duke më thënë:
- Rrofsh mor bir, rrofsh. Kur mbërritëm tek adresa dhe taksixhiu ngadalësoi shpejtësinë, i zgjata atij lekët, i futa sërish krahun të moshuarit dhe e nxora me mundim nga taksia. Ai, duke parë gjestin tim, nxori portofolin për të më dhënë paratë, ndërsa unë ia futa ato në xhep. Kur iu afruam derës së apartamentit, nxori çelësat nga xhepi dhe unë e ndihmova të hapte derën. Te mbishkrimi i ziles elektrike, aty ku shënohen emrat e banorëve, lexova P. Kazanopulos. Shtanga. Ai mbiemër përkonte me mbiemrin e grekut që xhaxhai kishte shpëtuar në luftë. Edhe lagjja po ajo ishte. Për një moment mendova ta pyesja, por gjendja e tij shëndetësore si dhe mënyra e parë e reagimit të tij ma ndryshuan mendjen. Ai futi sërishmi dorën në xhep për të më dhënë lekët e taksisë dhe më kërkoi adresën. Unë i zgjata kartëvizitën dhe i kërkova kartëvizitën e tij. Ai me vështirësi e nxori nga xhepi i brendshëm i xhaketës, duke më parë me vëmendje dhe dashamirësi. Pastaj, duke i zgjatur dorën, i thashë:
- Zotëri, nuk më duhen ato para. E bëra në emër të dashurisë njerëzore. Unë jam shqiptar. Nga ata shqiptarët që ti shprehe dyshim dhe mosbesim. Dashuria njerëzore nuk ka kombësi. U largova duke i shtrënguar dorën me përzemërsi. Atij filluan t’i rridhnin lot nga sytë. U mbështet te parvazi i derës dhe psherëtiu.
- Signomi pedhi mu (më fal biri im), - dëgjova zërin e tij të mekur si në një hon. U zverdh edhe më shumë në fytyrë. Unë u largova me shpejtësi dhe kur ktheva kokën, ai ende ishte i mbështetur te dera duke më tundur dorën që i dridhej. Pendimi ndihej në gjithë qenien e tij. Ndoshta donte të kërkonte falje, ndoshta donte të dinte diçka më tepër për mua. Ndërsa unë ia dhashë vrapit për në shtëpinë time me qira, disa qindra metra larg grekut të moshuar. Mbiemri Kazanopulos u ngulit fort në mendjen time. Sa hyra në korridor, menjëherë ngrita receptorin e telefonit dhe formova numrin e telefonit të xhaxhait në Tiranë.
-Urdhëro, - dëgjova zërin e tij të mplakur nga mosha.
- Si je xhaxha? Asimi jam!
- Asim, o bir, si je? Ke kohë pa më marrë në telefon. Si i lodhur më dukesh, bir? Apo kurbeti kështu e ka, të lodh.
Nuk dija çfarë t’i thosha. Në fakt e kisha tejkaluar ca dhe të moshuarit e ndiejnë mungesën, sidomos kur bëhet fjalë për nipërit ndaj të cilëve e shfaqin hapur dashurinë.
- Mirë jam xhaxha. E kam shkelur pak, por sot më ka ndodhur një ngjarje interesante.
- Çfarë? - pyeti ai rrufeshëm.
- Kam takuar dikë me mbiemrin e atij grekut, Kazanopulos, që keni shpëtuar ju në luftë. Banonte në të njëjtën lagje, por emrin e ka ndryshe.
- Pyete, pyete, sepse Jani kishte një vëlla, - foli i gëzuar xhaxhai nga ana tjetër e telefonit.
- Oh, sa mirë sikur të jetë gjallë dhe ta takosh! Më ka mbetur peng në zemër që nuk kam marrë vesh se si ka ikur ai njeri në Greqi pasi u nda nga ne. Pyete dhe më kthe përgjigje. Mbylle telefonin tani. Hajt se flasim pasi të marrësh përgjigje. Thuaja të gjitha sa të kam thënë. Fisi i tij duhet të jetë patjetër - dhe e mbylli telefonin. Unë mbeta me receptor në dorë. Rrija si i hutuar. Nuk dija ç’të bëja. Nxora nga xhepi kartëvizitën e grekut dhe lexova: Panajotis Kazanopulos. Ula receptorin dhe hapa frigoriferin. Mora një birrë "Amstel" dhe fillova ta pija gjithë etje. Skena me plakun grek nuk më nxiti ta telefonoja, diçka më frenonte. Por nga ana tjetër nuk mund t’i rezistoja tundimit nga nxitja dhe dëshira për të plotësuar një kërkesë të xhaxhait. Piva birrën e parë dhe mora një të dytë. Me të në dorë u afrova për te telefoni. Sa bëra të ngrija receptorin, dëgjova zilen e tij. E lashë sa tringëllima e tij shurdhuese mbushi mbi katër herë me zhurmë hapësirën e dhomës dhe u përgjigja:
- Parakalo! (Ju lutem, urdhëro!)
- Qirie Asimin thelo sas parakalo (Zotin Asim dua ju lutem), - u dëgjua një zë i vrarë nga ana tjetër e telefonit.
- Asimi jam, - u përgjigja unë me zë të prerë.
- Jam ai zotëria që më ndihmuat sot. Mund të më thoni çfarë e keni z. Zenun në Shqipëri se keni mbiemër të njëjtë?
- Xhaxha e kam, - i thashë me zë të shtruar. Momente heshtjeje nga ana tjetër e telefonit. Në aparat dëgjohej rënkimi dhe frymëmarrja e vështirë e grekut.
- Eh, sot më vrave dy herë mor bir. Sot, në ditën më të rëndë shëndetësore, më ndihmove. Xhaxhai yt ka shpëtuar vëllanë tim në kohën e luftës. Ai ka vdekur para 3 vjetësh, por ma ka lënë amanet të njihja me ç’të ishte e mundur xhaxhanë tënd.
Nga ana tjetër e telefonit dëgjova receptorin të lëshohej në dysheme.
Kjo thënie e Baurnefeldit më ishte ngulitur thellë në mendje atë mbrëmje, kur muaji i qershive kishte paraprirë zhegun e stinës së thatë. Ngula këmbët në qendër të Athinës ("Omonia"), aty ku tetë udhët e qytetit më të vjetër të botës rrjedhin në sheshin "Omonia" si në një amfiteatër real, duke më ngjallur përshtypjen se i paraprija një ndeshjeje ndërkombëshe. Ishte viti 1995 dhe betejës së perëndimit të diellit po i afrohej disfata. Drita kishte nisur të largohej si mikeshë e paftuar, ndërkohë që gjallëria njerëzore ishte si në orët e punës. Njerëzit e ngarkuar me hallet e tyre hallakateshin me njëri-tjetri. Në hapat e nxituar kumbonte dëshira për t’iu larguar turmës drejt qejfeve, halleve, mëkateve, dëshirave, ëndrrave apo ankthpritjeve vajzërore. Gjithfarë ngjyrash dhe racash humane parakalonin aty pari, sikur ishte përgatitur enkas një paradë e tillë për të shuar etjen e dallimeve njerëzore. Dalloheshin tezgaxhinjtë bullgarë vetëm nga flokët e tyre të qethur shkurt tek fjaloseshin për ca dylbi rusë që po tregtoheshin suksesshëm në kthinat e lagjeve. Pikasa maqedonasit me kominoshe pune të spërkatura me gëlqere dhe një turmë afrikanësh me ato rrelat e tyre tërë yndyrë. Grekët binin menjëherë në sy. Indiferentë, të tërhequr, rendnin mes këtij mishmashi racash njerëzore, ku gëlonte frika, misteri, ankthi. Gjithë ajo kupë e gurtë, e stërmadhe, që derdhej më pas nëpër udhë, dukej se dihaste zorshëm.
Në këtë mjegullnajë njerëzore, vetja më dukej i vogël, i imët, i stepur. Ishte hera e parë që në qenien time po rrëzëllente një mendim kaq i papërshtatshëm për tipin dhe dëshirat e mia. Kisha një telepati të çuditshme, sikur kohët përziheshin dhe kujtimet shtriqeshin me realitetin nëpër këto udhë. Nisa të endesha mes njerëzve. Për një moment u shkëputa nga rrethana e ambientit. Hodha sytë rreth e rrotull për t’u orientuar dhe për të qartësuar shikimin. Në ndalesën e autobusit, një burrë i moshuar mbështetej te ndërtesa afër stacionit. Dukej sikur nga momenti në moment ngrehina e tij e plakur do të shembej përdhe. Burri kishte mbathur një këmishë gri të lehtë me një kravatë me ca riga të vogla, që binin në kontrast me fytyrën e tij të dalldisur nga zalisja. Plaku u kërkoi disa herë ndihmë kalimtarëve, por asnjeri nuk denjoi të kthente kokën. Të gjithë vraponin. Flaka nga vetja mëdyshjen dhe stepjen e jashtëvullnetshme që po mundohej të më kaplonte. U afrova te zotëria i vjetër. Ai psherëtinte dhe pa e shkëputur trupin nga muri i godinës pëshpëriste:
- Taksi, taksi.
Kur pashë indiferencën e njerëzve u afrova fare pranë.
- Mund t’ju ndihmoj? - i thashë me përzemërsi.
- Më ndihmo të gjej një taksi, - pëshpëriti ai duke zgjatur drejt meje dorën që i dridhej. Pastaj…
- Nga gjuha dukeni i huaj, shpresoj të paktën të mos jeni shqiptar, - foli me një zë akoma më të zvargur, sikur dilte nga fundi i dheut për të dhënë një amanet. Tashmë filluan të më priteshin edhe mua gjunjët, por nuk e dhashë veten. Re të errëta vërshuan nëpër sytë e mi. Mizëria e njerëzve m’u duk si një dëng i madh bari ngjyrë gri. Ishin ato fjalë që më preknin, më provokonin, më errësonin mendimin. Shtrëngova dhëmbët. Ata kërcitën si një shtrëngim zaresh metalikë brenda një kutie hermetike, për të mbërthyer brenda vetes zhurmën tërsëlluese të inatit tipik shqiptar kur i përçmojnë atdheun. Por i mblodha forcat. Ishte rasti i parë që thura një kompromis kaq të pakëndshëm me veten për të realizuar një gjest fisnik. Bëra sikur nuk e dëgjova shprehjen e fundit.
Edhe kur kërkon ndihmë ky njeri paragjykon dashurinë njerëzore!
I futa krahun dhe të dy u afruam te rruga. Shtrëngimi i krahut sikur e zbuti inatin shqiptar, për t’i lënë vendin e duhur dashurisë njerëzore. Turma e njerëzve te stacioni na hapi rrugën për të parakaluar lirshëm deri te bordura. Vetëm tani turma e njerëzve shprehte habi dhe na kundronte me vëmendje për të pyetur gjoja se ç’kishte ndodhur.
Ngrita dorën. Sakaq te këmbët tona ndaloi një taksi. I moshuari i dha adresën.
- Në lagjen "Pagrati". Rruga…, - fjalët e fundit nuk i kuptova mirë.
- Pagrati?! - mërmërita unë me vete. Nën peshën e kësaj mërmëritjeje që më zvarrej nëpër qenien time si një qenush i përkëdhelur shtëpiak, mendimet më fluturuan larg, aty në atdheun tim, në shtëpinë time, në një bisedë që më kishte bërë kohë më parë se të merrja rrugën e kurbetit xhaxhai im, partizan në Luftën e Dytë Botërore:
Ishte viti 1940. Vit kur lufta italo-greke la gjurmë të thella në historinë e popullit shqiptar dhe atij grek. Kur trupat greke i vunë para trupat italiane dhe ato pak trupa mercenare shqiptare të mobilizuara me forcë u hodhën përkrah trupave greke, këmishëzinjtë e panë punën pisk. Në këtë kohë unë sapo isha larguar nga fronti i luftës dhe po kthehesha në shtëpi. Dy ditë më parë, në grykën e Mezhgoranit, trupat italiane kishin marrë një goditje të fortë nga forcat greke. Nga të dyja palët kishte shumë të vrarë dhe të plagosur. Unë, me një belxhik gjerman në krah, po i bija anës së shpatit të malit për t’u kthyer në Tepelenë. Në rrëpirën e faqes së malit, disa qindra metra larg rrugës automobilistike Uji i Ftohtë –Tepelenë, disa metra larg të ecurit tim në rrugë dhish, pas një ferre dëgjova një rënkim të thellë. Ndalova hapat. Rënkimi erdhi edhe më i thellë në dëgjesën time të vëmendshme. Ndërrova drejtim dhe i rashë ferrës nga prapa, duke marrë belxhikun në dorë gati për të qëlluar. Kur u afrova fare pranë, pashë një ushtar grek të mbuluar me gjak. Kur më pa me belxhik në dorë, gati për të qëlluar, ai më tha në gjuhën e tij:
- Mi mu skotos! (Mos më vrit). Unë nuk e kuptova gjuhën e tij, por nga mënyra se si fliste, nga shprehja që i mori fytyra, sigurisht që kërkonte ndihmë. Kapota i kishte ndërruar ngjyrë. Ishte lulëkuqe. Ula belxhikun në shesh dhe i zbërtheva kapotën. Plumbi i kishte shpuar kofshën e djathtë dhe gjaku vazhdonte ende t’i rridhte. I zbërtheva pantallonat, grisa këmishën time dhe fillova ta pastroja me ujë dhe t’i lidhja plagën. Te vendi ku kishte hyrë plumbi hodha duhan të grirë. Ky ishte ilaçi më i mirë për momentin. I plagosuri mblodhi paksa veten dhe çehrja e fytyrës i mori një nur buzëqeshjeje.
- Efkaristo, efkaristo (faleminderit), -më tha disa herë. Patjetër që më falënderonte. Sytë filluan t’i shkëlqenin nga gëzimi. Në fytyrë filloi t’i lodronte një gëzim ëndërrimtar. Ndoshta kujtonte familjen, të dashurën, miqtë, të afërmit. Në moshë nuk mund t’i kalonte të 22 -23 vjetët. Vinte i gjatë, me trup të rregullt, zeshkan, syzi, flokëzi dhe një hundë të përkulur në majë. Derisa ra mbrëmja, ia pastrova dy-tri herë plagën, i laga buzët me ujë dhe i dhashë nga ajo pak bukë misri me qepë dhe gjizë që kisha me vete. Ai mezi e përtypte bukën dhe unë detyrohesha t’ia lagia me ujë. Kur dielli perëndoi prapa malit dhe nëpër rrugët e dhive nuk shihja asnjë këmbë njeriu, e hodha në krah dhe mora rrugën për në Tepelenë. Mezi ecja. Herë pas here e ulja në tokë dhe ecnim të dy. Krahu i tij rrethonte shpatullat e mia dhe ai ecte me një këmbë. Dukeshim tepër të vetmuar atë natë, ku errësira e malit dhe zhurma e ujit të Vjosës të përcillnin oshëtimën e krismave dhe frikën e ndihnin prita të paparashikuara. Qielli ishte mbuluar me re dhe hëna nuk ishte e zonja as të nxirrte kokën në dritare për të parë simpatizantët e saj apo për të dhënë një përshëndetje dritëdhënëse të paktë në atë natë përpjekjeje, lufte mes jetës dhe vdekjes. Ne ishim shkrirë në një trup, madje gjaku i tij në të njëjtat përmasa kishte ngjyrosur edhe rrobat e mia. Ai mundohej me çdo kusht që të mbante rënkimet e justifikuara të dhembjes. Bënte të pamundurën për të mos më shqetësuar më tej apo për të mos shkaktuar zhurmë, e cila kushedi çfarë pasojash do të na sillte. Nuk e di sa orë ecëm ashtu. Orë që na u dukën muaj. Në të gdhirë mbërritëm te shtëpia e një mikut im në Tepelenë. Lehja përjashta e qenit, duke tendosur vrullshëm, deri në shqyerje, zinxhirët e lidhjes, e bënë të zotin të dilte pa arritur te gardhi.
- Kush është aty? - foli që nga dera e brendshme e shtëpisë miku im.
- Hape Novruz, hape, Zenuni jam.
- Ç’e mirë të solli në këtë orë, mor njeri i mirë? – foli i shqetësuar më shumë me vete Novruzi sesa me ne dhe, duke rregulluar edhe një herë xhaketën në krah, u afrua të hapte derën e oborrit. Sa hapi derën shtangu.
- Futu, ç’pret! - u drejtua bashkëfshatari dhe kapi krahun tjetër të ushtarit grek. Në atë kohë e gjithë familja ishte më këmbë. Novruzi iu drejtua gruas:
- Shpejt ujë të ngrohtë për plagën dhe bukë për të ngrënë, - pastaj filloi të llafoste me mua. Greku nuk na e ndante shikimin. Siç duket iu rizgjua dyshimi i fillimit. Unë, pasi hëngra pak bukë, dola jashtë për të shkuar te një mik i yni, mjek popullor, i cili duhej të hiqte plumbin nga kofsha. Nevruzi me të shoqen filluan të merreshin me ushtarin grek. Unë u ktheva pas dy orësh. Kur u futa brenda në dhomë, greku thuajse u ngrit në të ndenjura nga gëzimi. Nuk e besonte se erdha. Mendonte se po e tradhtoja apo kishim dëshirë ta vrisnim.
- Irthe (erdhe) Zenuni? – më tha duke lotuar. Sa ngushtë e ndjeva veten! Kishte të drejtë. Në këtë dreq lufte çfarë nuk ndodh. Unë isha tre-katër vjet më i madh se ai. U mallëngjeva. Pa dashur dy pika lot më ranë faqeve të rreshkura nga era e malit. Ata lot humbën në rrënjët e qimeve të faqeve të
parruara. Ndërkohë, Serveti, mjeku popullor, filloi nga puna. Nuk mund t’i përshkruaj ato tri orë punë apo luftë që bëri Serveti për të hequr plumbin nga kofsha e ushtarit grek. Shpesh ai na thoshte emrin: Janaqis Kazanopulos. Mezi ia mësova emrin dhe më vonë, në një letër cigareje, i shkrova emrin, mbiemrin dhe lagjen ku banonte në Athinë. Banonte në një nga lagjet më të vjetra të Athinës, në lagjen "Pagrati". Siç duket, kishte frikë mos vdiste dhe nuk e merrnin vesh të shtëpisë. Gjithmonë nxirrte nga gjoksi fotografinë e një vajze dhe e kundronte si fëmijë. Si duket ishte e dashura. Edhe kur Serveti filloi të hiqte plumbin nga kofsha, ai nxori fotografinë nga gjoksi dhe e mbështeti te faqja e djathtë. Në ato orë përpjekjeje ai forcën e gjente tek ajo fotografi, që për ato tri orë kushedi sa lot dhe kripë loti mori përsipër. Tek ajo fotografi ai ndoshta gjente qetësinë, forcën, kënaqësinë, shpresën. Kur Serveti me pincën në dorë i tregoi plumbin e nxjerrë nga kofsha, ai bërtiti nga gëzimi:
- Mana mu. Efkaristo megalo alivanos (Nëna ime! Faleminderit shqiptar i madh) - dhe puthi fotografinë e së dashurës. Në shtëpinë e Novruzit, Jani qëndroi 10 ditë. Pasi e mori veten dhe gjendja ishte qetësuar, ai u nis për në atdhe. Nuk mund t’i harroj lotët e tij. Me mijëra herë më tha të shkruaja adresën dhe t’i mbaja mend emrin.
- Ine orea onoma. Janaqis, Janaqis Kazanopulos. Efkaristo, ekato fores efkaristo. Iseste me megali kardhja (Njëqind herë faleminderit! Jeni me zemër të madhe), - na thoshte me qindra herë. Edhe gjatë rrugës ai e ktheu dhjetëra herë kokën prapa, duke na përshëndetur me tundjen e dorës në ajër dhe më pas duke e afruar te buzët. Tani që do të shkosh në Athinë, po pate mundësi shih një herë se ndoshta e gjen nëse rron, - më pati thënë xhaxhai 84-vjeçar.
Isha zhytur i gjithi në meditime kur taksixhiu u nis. Minutat e para isha në botën time, ndërsa instinktivisht zotërisë fillova t’i fërkoja ballin, shpatullat… Ai psherëtinte duke më thënë:
- Rrofsh mor bir, rrofsh. Kur mbërritëm tek adresa dhe taksixhiu ngadalësoi shpejtësinë, i zgjata atij lekët, i futa sërish krahun të moshuarit dhe e nxora me mundim nga taksia. Ai, duke parë gjestin tim, nxori portofolin për të më dhënë paratë, ndërsa unë ia futa ato në xhep. Kur iu afruam derës së apartamentit, nxori çelësat nga xhepi dhe unë e ndihmova të hapte derën. Te mbishkrimi i ziles elektrike, aty ku shënohen emrat e banorëve, lexova P. Kazanopulos. Shtanga. Ai mbiemër përkonte me mbiemrin e grekut që xhaxhai kishte shpëtuar në luftë. Edhe lagjja po ajo ishte. Për një moment mendova ta pyesja, por gjendja e tij shëndetësore si dhe mënyra e parë e reagimit të tij ma ndryshuan mendjen. Ai futi sërishmi dorën në xhep për të më dhënë lekët e taksisë dhe më kërkoi adresën. Unë i zgjata kartëvizitën dhe i kërkova kartëvizitën e tij. Ai me vështirësi e nxori nga xhepi i brendshëm i xhaketës, duke më parë me vëmendje dhe dashamirësi. Pastaj, duke i zgjatur dorën, i thashë:
- Zotëri, nuk më duhen ato para. E bëra në emër të dashurisë njerëzore. Unë jam shqiptar. Nga ata shqiptarët që ti shprehe dyshim dhe mosbesim. Dashuria njerëzore nuk ka kombësi. U largova duke i shtrënguar dorën me përzemërsi. Atij filluan t’i rridhnin lot nga sytë. U mbështet te parvazi i derës dhe psherëtiu.
- Signomi pedhi mu (më fal biri im), - dëgjova zërin e tij të mekur si në një hon. U zverdh edhe më shumë në fytyrë. Unë u largova me shpejtësi dhe kur ktheva kokën, ai ende ishte i mbështetur te dera duke më tundur dorën që i dridhej. Pendimi ndihej në gjithë qenien e tij. Ndoshta donte të kërkonte falje, ndoshta donte të dinte diçka më tepër për mua. Ndërsa unë ia dhashë vrapit për në shtëpinë time me qira, disa qindra metra larg grekut të moshuar. Mbiemri Kazanopulos u ngulit fort në mendjen time. Sa hyra në korridor, menjëherë ngrita receptorin e telefonit dhe formova numrin e telefonit të xhaxhait në Tiranë.
-Urdhëro, - dëgjova zërin e tij të mplakur nga mosha.
- Si je xhaxha? Asimi jam!
- Asim, o bir, si je? Ke kohë pa më marrë në telefon. Si i lodhur më dukesh, bir? Apo kurbeti kështu e ka, të lodh.
Nuk dija çfarë t’i thosha. Në fakt e kisha tejkaluar ca dhe të moshuarit e ndiejnë mungesën, sidomos kur bëhet fjalë për nipërit ndaj të cilëve e shfaqin hapur dashurinë.
- Mirë jam xhaxha. E kam shkelur pak, por sot më ka ndodhur një ngjarje interesante.
- Çfarë? - pyeti ai rrufeshëm.
- Kam takuar dikë me mbiemrin e atij grekut, Kazanopulos, që keni shpëtuar ju në luftë. Banonte në të njëjtën lagje, por emrin e ka ndryshe.
- Pyete, pyete, sepse Jani kishte një vëlla, - foli i gëzuar xhaxhai nga ana tjetër e telefonit.
- Oh, sa mirë sikur të jetë gjallë dhe ta takosh! Më ka mbetur peng në zemër që nuk kam marrë vesh se si ka ikur ai njeri në Greqi pasi u nda nga ne. Pyete dhe më kthe përgjigje. Mbylle telefonin tani. Hajt se flasim pasi të marrësh përgjigje. Thuaja të gjitha sa të kam thënë. Fisi i tij duhet të jetë patjetër - dhe e mbylli telefonin. Unë mbeta me receptor në dorë. Rrija si i hutuar. Nuk dija ç’të bëja. Nxora nga xhepi kartëvizitën e grekut dhe lexova: Panajotis Kazanopulos. Ula receptorin dhe hapa frigoriferin. Mora një birrë "Amstel" dhe fillova ta pija gjithë etje. Skena me plakun grek nuk më nxiti ta telefonoja, diçka më frenonte. Por nga ana tjetër nuk mund t’i rezistoja tundimit nga nxitja dhe dëshira për të plotësuar një kërkesë të xhaxhait. Piva birrën e parë dhe mora një të dytë. Me të në dorë u afrova për te telefoni. Sa bëra të ngrija receptorin, dëgjova zilen e tij. E lashë sa tringëllima e tij shurdhuese mbushi mbi katër herë me zhurmë hapësirën e dhomës dhe u përgjigja:
- Parakalo! (Ju lutem, urdhëro!)
- Qirie Asimin thelo sas parakalo (Zotin Asim dua ju lutem), - u dëgjua një zë i vrarë nga ana tjetër e telefonit.
- Asimi jam, - u përgjigja unë me zë të prerë.
- Jam ai zotëria që më ndihmuat sot. Mund të më thoni çfarë e keni z. Zenun në Shqipëri se keni mbiemër të njëjtë?
- Xhaxha e kam, - i thashë me zë të shtruar. Momente heshtjeje nga ana tjetër e telefonit. Në aparat dëgjohej rënkimi dhe frymëmarrja e vështirë e grekut.
- Eh, sot më vrave dy herë mor bir. Sot, në ditën më të rëndë shëndetësore, më ndihmove. Xhaxhai yt ka shpëtuar vëllanë tim në kohën e luftës. Ai ka vdekur para 3 vjetësh, por ma ka lënë amanet të njihja me ç’të ishte e mundur xhaxhanë tënd.
Nga ana tjetër e telefonit dëgjova receptorin të lëshohej në dysheme.
Komente 0